پرهیز از اسراف و تبذیر

هر مصرفی که از حدّ نیاز فرد بیشتر شد و با حال او تناسب نداشته باشد، اسراف محسوب می شود.

اسراف یکی از عوامل دور کننده نعمت و آورنده تننگدستی در جامعه می باشد، چون در حقیقت نوعی ناسپاسی است؛ اگر فرد، خانواده، سازمان یا ملتی اسراف را رویه زندگی خویش قرار دهد، با کاستی منابع مواجه می شود و دچار فقر و کمبود می گردد؛ امت مُسرف، استقلال اقتصادی و حتی سیاسی خود را بتدریج از دست خواهد داد.

بنابراین لازم است که هزینه های مالی، به حد کفایت تنظیم شود تا به افراط یا تفریط نیانجامد؛ این شیوه که یکی از عوامل بقای منابع و امکانات می باشد، تأثیری بسیار در سلامت فردی و اجتماعی دارد.

از نگاه معنوی نیز اسراف، باعث گمراهی انسان و محروم شدن از هدایت خداوند می گردد و او را از مقام محبوب بودن در درگاه الهی پایین می کشاند تا جایی که برادر شیطان خوانده شده و اگر فرد توبه نکند دچار عذاب اخروی می شود، بر این اساس قرآن کریم به طور صریح اسراف را نهی می کند و مسرفان را اهل آتش می نامد. (1)

واژه ی «تبذیر» معادل اتلاف مال آمده و عبارت از آن است که شخصی مالش را در مسیری بیهوده، ضایع کند(2) به بیان دیگر «تبذیر» یعنی ریخت و پاش و تباه کردن ناعاقلانه ی ثروت؛ بنابراین، تبذیر گسترده تر از اسراف می باشد؛ به این معنا که هر تبذیری، اسراف نیز هست، در حالی که برخی از اسراف ها به تبذیر می انجامد؛ و قرآن کریم، تبذیرکنندگان را برادران شیطان می شمارد. (3)

اسراف و تبذیر امکان دارد در پایبندی به ابراز عقیده، حفظ جان، صرف وقت، کردار، هزینه کردن یا اندوختن ثروت، خوردن، آشامیدن، حرف زدن و امثالهم رخ نماید؛ همچنین اسراف می تواند به صورت فردی یا دسته جمعی باشد که تمامی انواع آن زیان آور و ممنوع است؛ در اینجا بنابر اقتضای بحث فقط به بیان «اسراف در مصرف اموال» می پردازیم.

اسراف مال ممکن است در دو مورد شخصی و بیت المال صورت گیرد.

1- اسراف مال در امور شخصی

هزینه کردن اموال و توزیع ثروت و مصرف آن باید به دور از هر گونه بی انضباطی و ریخت و پاش بلکه بر مبنای عقل، قانون و شرع مقدس باشد و تصرف در مال خویش که از مکاسب حلال نیز تحصیل شده باشد، بایستی بر همین اساس صورت گیرد.

گرچه هر کسی صاحب مایملک خویش است و بر آن تسلّط دارد، مجاز نیست هر طور که مایل باشد آن را به مصرف برساند یا نابود کند و یا با اسراف و تبذیر، سبب فساد آن را فراهم آورد چون «هرکس ولخرجى و اسراف کند، نعمت از دستش می رود»(4) بنابراین اسلام در هزینه کرد اموال شخصی امر به پرهیز از اسراف و تبذیر می کند و حسن تدبیر را مایه ی سعادت آدمی می داند و تاکید دارد «در اسراف خیرى نبوده و در کارهاى خیر اسراف نمی باشد»(5) و لذا «بخورید و بنوشید و صدقه دهید و بپوشید بى اسراف و تکبر».(6)

2- اسراف مال در امور سازمانی (اموال عمومی)

اسلام، اسراف در اموال عمومی را نیز همچون اسراف در دارائی های شخصی مجاز نمی داند؛ مدیران سازمان ها نباید کاری کنند که بلای این گناه، گریبان سازمان را بگیرد؛ خیانت به بیت المال، علاوه بر عواقب شوم معنوی، باعث فروپاشی نظام حکومت و ایجاد هرج و مرج می شود.

بر تمامی کارفرمایان و کارکنان سازمان لازم است که در محیط کار، انضباط مالی داشته و از ریخت و پاش و اتلاف منابع و امکانات اداری که در اختیار آنان قرار گرفته پرهیز کنند که بیت المال مسلمین توان اسراف را ندارد.

از آنجایی که مدیران و کارکنان نسبت به اموال سازمانی مالکیت شخصی ندارند، شایسته است در هنگام صرف این امکانات، دقت لازم داشته و میان روی را پیشه نموده و از اسراف بپرهیزند(7) ؛ همان طور که خداوند متعال در قرآن کریم به شدت از فرمانبری از اسراف گران نهی کرده(8) و آنان را مبغوض خود دانسته است. (9)

همه کسانی که به نحوی مأمور به استفاده ی قسمتی از بیت المال هستند، باید نسبت به آن دقیق و دلسوز باشند و با عقل و تدبیر آن را در چارچوب شرع مقدس و قانون و مقررات سازمانی به کار گیرند؛ و هرگز غیرمسئولانه و به دلخواه خود یا هوا و هوس، آن را به مصرف نرسانند.

اگر مدیر سازمان، کالاهایی تهیه نماید یا بودجه ی تشکیلات را در مواردی صرف کند که جایگاهی برای هزینه کردن آن نباشد، مُسْرِف شمرده می شود؛ بر این اساس، بیشتر وسایل تجملی که برخی سازمان ها و ادارات دولتی به خرید آن مبادرت می ورزند اسراف محسوب می گردد که در نتیجه ی آن جهت مصارف اصلی گرفتار کمبود بودجه می شوند؛ امام صادق علیه السلام می فرمایند: «اسراف کننده، سه نشانه دارد: کالائی شایسته ی او نبوده می خَرد؛ پوشاکی در شأن او نمی باشد می پوشد و خوراکی سزاوار آن نیست می خُورد».(10)

1) سوره غافر، آیه 43.

2) مفردات ألفاظ القرآن: واژه بذر.

3) سوره إسراء، آیه 26 و 27.

4) امام کاظم علیه السلام: «مَنْ بَذَّرَ وَاَسْرَفَ زالَتْ عَنْهُ النِّعْمَةُ» (بحارالانوار: ج 75، ص 327).

5) پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم: «لَا خَیرَ فِی السَّرَفِ وَ لَا سَرَفَ‏ فِی‏ الْخَیر» (همان: ج 74، ص 165).

6) پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم: «کلوا و اشربوا و تصدّقوا وألبسوا فی غیر إسراف و لا مخیله»» (نهج الفصاحه: ص615).

7) امام علی علیه السلام: «فَدَعِ الاِسْرافَ مُقْتَصِداً» «اسراف را رها کن و میانه رو باش» (نهج البلاغه، نامه 21).

8) سوره شعراء، آیه 151.

9) سوره اعراف، آیه 31 و سوره انعام آیه 141.

10) «لِلْمُسْرِفِ ثَلاثُ عَلاماتٍ: یشْتَرِی ما لَیسَ لَهُ، وَ یلبَسُ ما لَیسَ لَهُ، وَ یأْکلُ ما لَیسَ لَهُ» (بحارالانوار: ج 69، ص 206).